Het zilveren beaardingskistje van schuilkerk De Pool

Gerardus van Wijckersloot trekt de deur van pakhuis ‘De Pool’ achter zich dicht. Hij heeft geprobeerd zo onopvallend mogelijk het pand te verlaten, al weet hij dat de meeste mensen op de hoogte zijn van de Katholieke schuilkerk die zich in dit pand bevindt. Via de IJgracht loopt hij in de richting waar het huis staat waar hij moet zijn, onderweg komt hij nog een paard en wagen tegen. Aangekomen bij het huis klopt hij op de voordeur. Er wordt direct een gordijntje een stukje opzij geschoven en niet veel later wordt de deur geopend. De dienstbode neemt hem meteen mee naar de woonkamer waar de vrouw des huizes ligt opgebaard. Hier haalt Gerardus van Wijckersloot een flesje wijwater en een klein, zilveren doosje onder zijn mantel vandaan. De wierook steekt hij aan en het water sprenkelt hij over haar lichaam. Vervolgens opent hij het mysterieuze doosje en haalt hier een klein schepje uit tevoorschijn. Hij schuift een zilveren afdekplaatje er af en schept vervolgens driemaal iets uit dit doosje en gooit het in de kist. Ondertussen prevelt hij gebeden. Als hij klaar is verlaat hij weer zo onopvallend mogelijk de woning en begint aan de weg terug naar het pakhuis.

Dit mysterieuze kistje is klein, ongeveer 11 centimeter lang en 4,5 centimeter breed. Het is ook een heel bijzonder kistje, want er zijn maar vier van zulke zilveren kistjes bekend. In het binnenvak zit aarde, hierop zit een afdekplaatje waarop het schepje bevestigd kan worden. De buitenkant is versierd met afbeeldingen en een zogeheten memento mori tekst: ‘Gedenckt u uutterse des doots inder eeuwicheydt suldy niet sondygen’. Een memento mori tekst is een tekst die de gelovige herinnert aan zijn of haar sterfelijkheid en de noodzaak om een goed leven te leiden om na de dood in de hemel te kunnen komen. Naast deze tekst zijn er ook twee afbeeldingen op de deksel te vinden: een doodshoofd en een zandloper met vleugels. Deze afbeeldingen staan symbool voor de dood en de vergankelijkheid. Tegenwoordig staat dit kistje in een vitrine in Museum Ons’ Lieve Heer op Solder. Hoe dit kistje daar terecht is gekomen zal later worden uitgelegd.

Gerardus van Wijckersloot is tussen 1720 en 1727 de eerste priester van schuilkerk De Pool. Hij gebruikt dit kistje om katholieken in gewijde grond te kunnen begraven in een tijd waarin dit niet mogelijk is. Tot aan de reformatie in de 16de eeuw is iedereen katholiek en worden alle mensen in gewijde grond op kerkhoven en in kerken begraven. In 1578 komt hier verandering in met dramatische gevolgen voor de katholieken. In dit jaar wordt namelijk de katholieke stadsregering afgezet en komt er een gereformeerd stadsbestuur in de plaats. Deze verandering wordt ook wel de Alteratie genoemd. Het gevolg hiervan is dat de gereformeerde kerk vanaf dit moment de enige kerk is die zich publiekelijk mag manifesteren in Amsterdam is. Dit betekent dat de katholieke kerken vanaf dit moment worden gebruikt voor gereformeerde kerkdiensten. Alle begraafplaatsen worden publieke begraafplaatsen.

Daarom is het vanaf 1578 voor de katholieken niet meer mogelijk om hun doden in gewijde of gezegende grond te begraven. Dat is voor hen een groot verlies. Om die reden neemt de priester dit kistje mee naar het huis van de overledene en voert hier het ritueel uit, zoals Gerardus van Wijckersloot dit ook heeft gedaan. Dit ritueel bestaat uit het uitspreken van gebeden terwijl de priester het lichaam van de overledene bewierookt, besprenkelt met wijwater en vervolgens drie schepjes gewijde aarde uit het kistje bij het lijk in de kist werpt. Daarna wordt de kist gesloten en naar de plek gebracht waar de overledene begraven zal worden. In het geval van rijke burgers is dit vaak in een voormalige katholieke kerk, het liefst zo dicht mogelijk bij de plek waar eens het hoofdaltaar stond. Minder welgestelde mensen worden begraven op een publieke begraafplaats.

Het zilveren beaardingskistje zoals het nu staat opgesteld in de vitrine in Museum Ons’ Lieve Heer op Solder heeft een lange reis gemaakt. In 1651 is het door de Haarlemse zilversmid Pieter Cornelisz Ebbekin vervaardigd in opdracht van een Amsterdamse priester. Ebbekin maakt deel uit van een welgestelde Haarlemse familie van kunstenaars. Hij is gereformeerd maar werkt desalniettemin in opdracht van katholieke kerken. Dit laat zien dat de scheidingslijn tussen gelovigen van verschillende religies niet zo strikt is.

De reis van het kistje wordt vervolgd naar Amsterdam. Hier komt hij terecht bij een kerkje in Oetewaal, gewijd aan de Heilige Anna. Oetewaal was een klein dorpje vlakbij Amsterdam, tegenwoordig ter hoogte van de oude Oranje Nassau Kazerne. In 1663 is dit kerkje afgebroken tijdens een uitbreiding van de stad Amsterdam, Oetewaal is toen onderdeel van Amsterdam geworden. Er is vervolgens een aantal opeenvolgende locaties van een kerkje gewijd aan de Heilige Anna. Eerst in Brouwerij de Perel op Oostenburg, vervolgens in Huis de Ploeg aan de Grote Kattenburgerstraat en daarna nog aan het Kattenburgerplein. In 1720 wordt het kerkje gevestigd in het pakhuis aan de IJgracht (de huidige Prins Hendrikkade) genaamd De Pool, vernoemd naar de voormalige eigenaar Ambrosius Pool. Het kistje zal hier tussen 1720 en 1888 verblijven.

De Pool is een zogeheten schuilkerk. Hiermee worden huizen bedoeld waar een kerk in schuil gaat. Vanaf het moment dat de katholieken geen eigen kerken meer hebben, deze zijn immers in handen van de publieke gereformeerde kerk, moeten zij hun diensten elders gaan houden. Dit mocht niet opvallen, vandaar dat zij eerst samenkomen in huizen van welgestelde katholieke families. Langzaam komen er steeds meer soortgelijke plekken in de stad. Achter de gevels ontstaan fraaie katholieke schuilkerken. Het stadsbestuur weet dat in het grachtenpand van De Pool een kerk schuilgaat en tolereert dit, zolang er geen publieke uitingen van het katholicisme zijn. Vandaar dat Gerardus van Wijckersloot heimelijk met het kistje over straat gaat.

Hoe gaat het verder met het kistje? Aan het begin van de 19de eeuw breekt er een nieuwe tijd aan voor het kistje. Katholieken mogen weer in het openbaar hun geloof uitoefenen en al gauw worden de eerste gewijde begraafplaatsen aangelegd. Het kistje verliest hierbij zijn oorspronkelijke functie. Vrijwel zeker krijgt het nu een nieuwe functie als bewaardoosje voor de as waarmee de priester op Aswoensdag een kruisje zet op het voorhoofd van de gelovigen. Door deze nieuwe functie zal het kistje tot 1888 in De Pool verblijven. In 1888 raakt het uiteindelijk buiten gebruik en komt het terecht in Museum Amstelkring, het huidige Museum Ons’ Lieve Heer op Solder. Hier zijn verscheidene objecten verzameld en bij elkaar gebracht die ons het verhaal vertellen van de katholieken in de stad Amsterdam.