Christendom KatholiekAls katholieken hun geloof niet meer in de openbare ruimte mogen uiten, moeten hun priesters vindingrijk zijn om de doden volgens de traditionele rituelen te kunnen begraven.
Locatie
De Pool
Prins Hendrikkade 188C-5
Oorspronkelijk gebouw afgebroken
Type
Schuilkerk
Religieuze gemeenschap
Rooms-Katholieke Kerk
Object
Klein zilveren kistje waarin gewijde aarde wordt opgeslagen
Maker en datering
P.C. Ebbekin
1651
Bezichtigen
Onderdeel van de vaste opstelling van Museum Ons' Lieve Heer op Solder.
Huidig exterieur
De doden begraven in gewijde grond
Dit mysterieuze kistje is ongeveer 11 centimeter lang en 4,5 centimeter breed. Op de buitenkant staat memento mori (Latijn: gedenk te sterven) gegraveerd. De tekst herinnert de lezer aan de menselijke sterfelijkheid. In de achttiende eeuw is het kistje gebruikt voor verscholen katholieke begrafenisrituelen.
Gerardus van Wijckersloot is tussen 1720 en 1727 pastoor van de rooms-katholieke schuilkerk De Pool. Als hij het huis van een overledene moet bezoeken, draagt hij onopvallende kleding. Hij mag in de openbare ruimte immers niet herkenbaar zijn als katholieke priester. Aangekomen in het huis van de overledene, haalt hij het zilveren beaardingskistje onder zijn mantel vandaan. Hij spreekt de traditionele gebeden voor de overledene uit en besprenkelt het lichaam met wijwater. Tot slot neemt hij het beaardingskistje in zijn handen en werpt hij drie schepjes van de daarin meegenomen gewijde aarde in de kist.
Schuilkerk
Gebouw waarin, onder het bewind van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588-1795), verborgen godsdienstoefeningen werden gehouden. Kerkelijke groeperingen buiten de calvinistische kerk, zoals katholieken, lutheranen, doopsgezinden en remonstranten moesten hun godsdiensten in schuilkerken praktiseren.
Pastoor
(Latijn voor herder) is de priester, aan wie de leiding van een parochie(kerk) door de bisschop is toevertrouwd.
Wijwater
Door een priester gewijd water om mee te zegenen.
Gewijde grond
Grond die is gezegend en daardoor geschikt is voor christelijke begrafenissen.
In het gebouw rechts op deze tekening is schuilkerk De Pool gevestigd. De kerk is in 1878 gesloopt.
Een slimme oplossing ten tijde van onderdrukking
Na de Alteratie van Amsterdam kunnen de traditionele katholieke rituelen rondom de dood niet meer plaatsvinden in de voormalige katholieke kerken en kerkhoven. Deze zijn immers in gebruik genomen door de gereformeerden. Omdat katholieken hun geloof niet in de openbare ruimte mogen uiten, moeten hun priesters vindingrijk zijn. Dit kleine, makkelijk te vervoeren beaardingskistje is een slimme oplossing. De priester kan hiermee in het huis van de overledene de noodzakelijke rituelen uitvoeren die normaliter in het openbaar zouden plaatsvinden. Daarna kan de dode naar zijn of haar laatste rustplaats worden gebracht zonder katholiek vertoon. Rijke burgers worden in deze tijd vaak tegen betaling in een voormalige katholieke kerk begraven, het liefst zo dicht mogelijk bij de plaats waar eens het hoogaltaar stond. Minder welgestelde mensen worden begraven op een publieke begraafplaats.
Alteratie
In 1578 wordt de katholieke stadsregering van Amsterdam afgezet. Er komt een gereformeerd stadsbestuur voor in de plaats. Het gevolg van deze verandering (Alteratie) is dat de Gereformeerde Kerk vanaf dat moment de enige kerk is die zich publiekelijk mag manifesteren. Katholieke kerken en kloosters worden in beslag genomen en krijgen nieuwe functies.
Hoogaltaar
Het hoogaltaar wordt zo genoemd omdat het het belangrijkste altaar van een kerk is en ook omdat het op een verhoging in het priesterkoor is geplaatst.
''Hy werpt driemael wat aerde in de Kist'', tekst uit een instructie voor priesters bij begrafenissen.
A. Van der Kruyssen, Misse, haer korte uytlegginge en godtvruchtige oeffeninge onder de zelve, neffens eenige besondere zegeninge, en het gebruyck der H.H. Sacramenten zoo die in de H. katholycke apostolycke Roomsche Kercke geoeffent worden (z.pl. 1657).
Anouk Verhoeven
Student minor Religieus erfgoed in Amsterdam (Vrije Universiteit/Reinwardt Academie)
Laatst bewerkt
23 juni 2025
Zilveren beaardingskistje uit schuilkerk De Pool, P.C. Ebbekin, 1651. Collectie Museum Ons’ Lieve Heer op Solder.
Exterieur: fotografie Robert Westera.
De IJgracht 30-35, met in het midden op nummer 31 het Willige Rasphuis, Jan de Beijer, 1757, tekening. Collectie Stadsarchief Amsterdam.
Gescande bladzijde uit: A. Van der Kruyssen, Misse, haer korte uytlegginge en godtvruchtige oeffeninge onder de zelve, neffens eenige besondere zegeninge, en het gebruyck der H.H. Sacramenten zoo die in de H. katholycke apostolycke Roomsche Kercke geoeffent worden (z.pl. 1657).
Citroen, K.A., Haarlemse zilversmeden en hun merken (Haarlem 1988).
Frijhoff, W., Dynamisch Erfgoed (Amsterdam 2007).
Mudde, C.J., Rouwen in de marge. De materiële rouwcultuur van de katholieke geloofsgemeenschap in vroegmodern Nederland, Proefschrift Universiteit Utrecht (2007).
Roever, M. de en J. Bierenbroodspot, De begraafplaatsen van Amsterdam (Amsterdam 2004).
Online bronnen
Begraven in kerken
Laatst gecontroleerd 23-05-2024
