De Heilige Weg

In de 15de en 16de eeuw krijgen bewoners in Amsterdam, Haarlem en Leiden vanaf het stadhuis de oproep om in maart deel te nemen aan de Mirakelprocessie. Klokgelui roept de Amsterdammers op om hun huizen te versieren en rustaltaren voor de processie op te richten. Vanuit Haarlem, Leiden en elders trekken pelgrims naar Amsterdam. Na een tocht over dijken en water bereiken ze via Sloten of Amstelveen de Heilige weg (de huidige Overtoom en Leidsestraat). Vanaf de huidige Heilige weg lopen ze de laatste kilometers naar Amsterdam.

Langs de Schinkelkade lopen we naar de Amstelveenseweg, de voormalige middeleeuwse dijk waarover ook Maximiliaan de stad is binnen gekomen. Tot 1896 loopt deze weg langs het water van de Schinkel. Het is het grondgebied van de toenmalige gemeente Nieuwer-Amstel. Door de vele polders heeft de weg een landelijk karakter. De kade komt tot economische ontwikkeling met herbergen en textielindustrie en is tot de 17de eeuw ook de laatste rust- en overstapplaats op de route van Rotterdam en Leiden naar Amsterdam. De Amstelveense weg wordt verbreed in de 19de eeuw. Daarmee verschuift ook de waterroute en de kade van de Schinkel.

Op de Amstelveenseweg 136 vinden we de Schinkelkerk, een gebouw van de Gereformeerde Kerken, die van 1890 tot 1975 in gebruik is geweest. Het is de tweede in Amsterdam gebouwde kerk van architect Tjeerd Kuipers. De aangrenzende domineeswoning wordt gelijktijdig gebouwd in de Eerste Schinkelstraat. In 1924 houdt dominee Johannes Geelkerken hier een preek die zal leiden tot een scheuring in de Gereformeerde Kerken. Geelkerken spreekt in de ogen van een broeder te losjes over de pratende slang in het Bijbelboek Genesis. De dominee wordt na veel gedoe ontslagen en begint met aanhangers in 1926 een nieuw kerkverband: de Gereformeerde Kerken in Hersteld Verband.

Op nummer 134 bevindt zich de popzaal OCCII, in een pand dat in 1883-'84 door architect Abraham Salm is gebouwd als paardentramremise met stallen. Salm heeft samen met zijn vader ook de ontwerpen gemaakt voor de gebouwen waarin nu de concertzalen Melkweg en Paradiso huizen. De gebouwen zijn oorspronkelijk ontworpen als respectievelijk suikerfabriek en kerk.

We steken de Amstelveenseweg over naar het Vondelpark en slaan in het park linksaf. Waar het Vondelpark nu ligt, lagen vroeger polders. Piet van Eeghen, koopman en weldoener initieert samen met anderen de aanleg van het park, zoals hij ook met een groep betrokken Amsterdammers aan de basis staat van het Prinsengracht ziekenhuis en het Stedelijk Museum. Van Eeghen zorgt voor een netwerk van financiers en zet voor het Vondelpark in wording de Vereeniging tot Aanleg van een Rij- en Wandelpark op. In 1864 gaat het eerste deel van het park open. Uiteindelijk duurt het 12 jaar voor het park helemaal af is, geheel gefinancierd door particulieren. Pas in 1953 koopt de stad voor 1 gulden het park van de vereniging.

We verlaten het park aan de andere kant van het Vondelpark en lopen verder over de Amstelveenseweg naar de Overtoom. Op de kop van de Overtoom staat van 1892 tot 1954 de Nederlandse Hervormde Overtoom Kerk, gebouwd naar het ontwerp van architect J. Wittebol. Op de locatie zie je nu een hedendaagse brutalistische tempel; eerst voor de auto en nu voor het lichaam. Het complex van Autopon draagt de naam van auto-importeur Pon. De architecten Commer de Geus en Ben Ingwersen ontwerpen het gebouw. Zij gebruiken Le Corbusier’s Unité d’Habitation, een wooncomplex in Marseille, als inspiratiebron. De bouwstijl heet brutalisme en het complex loopt in een kromming met de weg mee. Behalve de moderne showroom, heeft het pand een garage voor onderhoud en een kelder waarin tweehonderd auto’s kunnen worden opgeslagen. Boven de showroom zijn 56 appartementen gerealiseerd.

We lopen nu op de Overtoom, een drukke weg, al vanaf het moment dat de bedevaartgangers de stad opzoeken. Deze weg heet van oudsher de Heilige weg. De Overtoom is in 1515 tussen de Schinkel en de Kostverlorenwetering aangelegd. Ondanks de demping van de vaart begin 20ste eeuw zijn de naam en de drukte onveranderd gebleven.

Overtoom 295

De Overtoom is in de 19de eeuw nog niet gedempt. Soms vind je sporen van de oude tijden waarin activiteiten plaatsvinden, die niet binnen de Amsterdamse stadsmuren en rechtspraak passen: theaters (om het Schouwburg Monopolie te omzeilen), herbergen en bierbrouwerijen (om de bieraccijns te ontlopen), maar ook gevaarlijke of zelfs vervuilende industrie (kruitmolens, katoendrukkerijen, azijn- of zwavelzuurfabrieken).

Zo is er in 1752 op het terrein van de voormalige aardewerkfabriek Blankenburg aan de Overtoom, een Franse Schouwburg, ook wel Theater Blankenburg genoemd. Vanwege de grote populariteit van het theater is er een heuse koetsverordening om het verkeer bij het uitgaan van een voorstelling in goede banen te leiden. Nadat de Franse schouwburg is afgebrand — en de Kleine Komedie aan de Amstel hiervoor in de plaats komt — wordt rond 1776 op de Overtoom een prachtig buitenhuis neergezet: Fort d'Eendragt. Het is vanaf 1791 als tehuis voor arme bejaarden gebruikt met de naam De Eendracht. Bewoners krijgen er gratis boter, koffie, thee, vlees, aardappelen en ander voedsel. Ook volgen ze godsdienstlessen en moeten ze hun kamer netjes houden, anders kunnen ze vertrekken.

Tot 1969 in gebruik als bejaardenhuis en gesticht, raakt het gebouw daarna in verval en moet plaatsgemaakt voor nieuwbouw. Naast de plek waar De Eendracht heeft gestaan, wordt in 1970 het Eendracht-Anslohofje gebouwd. Ook het huisnummer 295 verhuist mee. Mooi, dat een flatgebouw ook een ‘hofje’ kan zijn. In 2002 is het gebouw gerenoveerd en aangepast aan de huidige woonnormen. In de regentenkamer aan de tuin hangen nog steeds de portretten van de stichters, Jan van Mekeren en zijn derde vrouw Johanna Bontekoning. Door de regenten is deze kamer vrijwel nooit gebruikt, wel door de bewoners om er gezamenlijk te eten of om iets te vieren.

Vondelstraat 120

We lopen de Anna van den Vondelstraat in en lopen vanzelf tegen de Vondelkerk aan. In 1872 wordt de eerste steen gelegd van deze nieuwe rooms-katholieke kerk in neogotische stijl. Een jaar later is het geld echter op en zijn er slechts twee traveeën van het koor met apsis klaar. Met behulp van een loterij van 'kunst, voortbrengselen en voorwerpen van smaak’ wordt in 1875 een bedrag van 45.000 gulden opgehaald om de kerk af te bouwen. De bisschop van Haarlem wijdt in 1880 de kerk van het Allerheiligst Hart van Jezus in, de officiële naam van de Vondelkerk.

Architect Pierre Cuypers ontwerpt de Vondelkerk naar middeleeuws voorbeeld. De gotiek is zijn uitgangspunt, maar hij is ook altijd op zoek naar vernieuwingen, zoals de stalen constructie voor de toren. Cuypers groepeert de zijkapellen rondom een hoge toren, een kenmerk dat in veel van zijn kerkontwerpen is terug te vinden. Nadat de kerk in 1977 buiten gebruik wordt gesteld, wordt het gebouw voor één gulden verkocht aan een belegger die er vervolgens niet naar omkijkt. De kerk raakt daardoor snel in verval en krakers nemen er hun intrek. Om het gebouw te behoeden voor sloop, wordt in 1981 de Stichting Vondelkerk in het leven geroepen. De herbestemming van de Vondelkerk is in tal van opzichten een doorbraak in het denken over restauratie en herbestemming van kerken en leidt tot de oprichting van het Amsterdams Monumentenfonds.

Vondelstraat 39-41

We passeren in de Vondelstraat ter hoogte van nummer 39-41 het logegebouw van de vrijmetselaars van Amsterdam. Vrijmetselarij wordt uitsluitend beoefend in loges. Dat verwijst naar middeleeuws Engeland, waar de bouwlieden van kathedralen leven en werken in bouwhutten: lodges. De loges van nu worden ook wel werkplaatsen genoemd. Het zijn plaatselijke verenigingen die behoren tot de landelijke Orde van Vrijmetselaren. In 1905 betrekt de loge ‘Willem Fredrik’ dit gebouw, om 35 jaar later tijdelijk te verdwijnen als tijdens de Tweede Wereldoorlog de Duitse bezetter het gebouw in gebruik neemt. Vanaf dat moment gaan de broeders van Willem Fredrik verder onder de schuilnaam ‘Wynand Fockink’, naar de fameuze slijterij en distilleerderij. Ze treffen elkaar tijdens de oorlog als kegelclub in het Parkhotel. Na 1945 trekken de leden weer in hun gebouw. Inmiddels is het logegebouw, dat in 2012 grondig op de schop is genomen, een werkplaats voor alle Amsterdamse loges. Een keer per jaar is het gebouw open voor niet-leden.

Tussen Heiligeweg en Koningsplein

Aan het einde van de Vondelstraat, naderen we de voormalige entree van de stad Amsterdam.

Eerst kijken we nog even naar de plek van het Marriott Hotel, waar tot 1972 de koepelkerk van de Nederlandse Hervormde Kerk staat. Aan de overzijde van de kerk staat vanaf 1664 de Heiligewegspoort. Deze poort staat steeds op wisselende locaties in de stad. Al naar gelang de stad groeit, schuift de poort steeds verder naar buiten toe. De eerste Heiligewegspoort staat aan het einde van de huidige Heiligeweg. Na de eerste uitleg van Amsterdam (1585) wordt de poort verplaatst naar het eind van de Heiligeweg Burgwal, na drooglegging tegenwoordig bekend als het Koningsplein.

Aanvankelijk is deze poort in hout opgetrokken, maar in 1637 wordt de poort vervangen naar een ontwerp van Jacob van Campen. Door de vierde uitleg van Amsterdam ligt de poort binnen de stadsomwalling. In 1664 is de functie van de poort overgenomen door de zuidelijker gelegen Leidsepoort en wordt de Heiligewegspoort afgebroken. De Leidsepoort maakt deel uit van de vestingwerken van Amsterdam en ligt aan de zuidkant van het Leidseplein, tegenover de huidige Marnixstraat. Bij de Leidsepoort begint de Heiligewegse Vaart de latere Overtoomse Vaart. Het huidige Amsterdam American Hotel staat ongeveer op de plaats van de poort die in 1862 wordt gesloopt. Met de komst van de schouwburg in 1774 wordt het Leidseplein het centrum van alle ophef en vertier van de stad.

We steken het Leidseplein over en lopen de Leidsestraat in. Bedenk dat hier tot de 17de eeuw slechts een pad loopt naar de Heilige Stede, de plaats waar het Mirakel van Amsterdam in 1345 heeft plaatsgevonden. Het pad is tot Leidsestraat ontwikkeld met de komst van de Leidsepoort, zodat een weg vanaf de nieuwe stadspoort naar de binnenstad voert. We lopen verder naar de Heiligeweg. Nu is er behalve deze poort en de straatnaam nog weinig dat herinnert aan de pelgrims die na een lange reis bijna de Heilige Stede hebben bereikt. Sindsdien is er veel veranderd. In het voormalige klooster vindt van 1595 tot 1896 de heropvoeding van mannen plaats, in een zogenoemd rasphuis. In 1896 wordt het oude Rasphuis afgebroken om plaats te maken voor het eerste overdekte zwembad van Amsterdam, het Heiligewegbad. Tegenwoordig staat hier de Kalvertoren.

Kalverstraat ca. 77

We slaan linksaf de Kalverstraat in en naderen de plaats van het wonder. Op de hoek van de Kalverstraat en de Wijde Kapelsteeg zien we in de gevel een gedenksteen. Deze hoek wordt ook de heilige hoek genoemd, want hier heeft het huis van de zieke man gestaan. Met hem begint in 1345 het verhaal van het Mirakel van Amsterdam. De man is namelijk stervende en krijgt van een priester de hostie toegediend. Die kan hij niet binnenhouden. Volgens katholiek voorschrift wordt het braaksel met de hostie in de brandende haard gegooid. De volgende ochtend vindt de verzorgster van de man de ongeschonden hostie in het nog brandende vuur. Ze laat een priester komen, die de hostie naar de Oude Kerk brengt. Maar, op onverklaarbare wijze keert de hostie terug naar het huis van de man. Snel wordt duidelijk dat hier sprake is van een wonder. Niet veel later, als de kerk en het stadsbestuur het wonder hebben erkend, wordt de Heilige Stede (heilige plaats) gebouwd. En van heinde en verre stromen de pelgrims toe.

Rokin 78-80

Als we de Wijde Kapelsteeg inlopen richting het Rokin staan we voor de Mirakelkolom die is opgebouwd uit brokstukken van de Heilige Stede. In 1578 komt er een einde aan de verering van het Mirakel in de Heilige Stede. Amsterdam krijgt dan een protestants bestuur dat alle openbare uitingen van het katholieke geloof verbiedt. De Heilige Stede wordt een protestantse kerk en heet vanaf die tijd Nieuwezijds Kapel. Ook al wordt het gebouw nu gebruikt voor de protestantse eredienst, voor veel katholieken is het gebouw nog eeuwenlang de oude Heilige Stede. Die wordt helaas in 1908, tot verdriet van velen, afgebroken en vervangen door een nieuw kerkgebouw: de nieuwe Nieuwezijds Kapel, gebouwd door architect Posthumus Meyers. Inmiddels is dit gebouw ook geen kerk meer, maar een populaire toeristische attractie waar de duistere kanten van de geschiedenis van Amsterdam tot leven worden gebracht.

De Mirakelkolom is een herinnering aan het Mirakel en aan de oude Heilige Stede. Kunstenaar Hans ’t Mannetje heeft in 1988 van rondzwervende bouwfragmenten deze kolom opgebouwd.

Elk jaar wordt in maart de Stille Omgang gelopen, een nachtelijke tocht door de binnenstad, die de route volgt van de middeleeuwse processie ter ere van het Mirakel van Amsterdam. De middeleeuwse route start in Kalverstraat bij de Heilige Stede. Via de Dam en de Nieuwendijk trekt de processie verder naar de Nieuwe Brug, waar de schepen worden gezegend om bij de Allerhoogste een behouden vaart te bepleiten. In die tijd staat het water nog in open verbinding met het IJ en de zee. Vervolgens loopt de stoet via de Warmoesstraat door de Nes en de Langebrugsteeg, over de Langebrug en door de Taksteeg weer terug naar de Kalverstraat, waar nog drie keer om de Heilige Stede heen gelopen wordt. Daarna wordt de meegedragen monstrans met de Mirakelhostie naar binnen gedragen en op het altaar geplaatst.

In 1880 ontdekt de Amsterdammer Joseph Lousbergh een geschrift waar de middeleeuwse route nauwkeurig in wordt beschreven. Samen met vriend Carel Elsenburg gaat hij in 1881 deze route in ‘stille omgang’ lopen. In navolging van dit initiatief sluiten velen zich aan en wordt zelfs het ‘Gezelschap van de Stille Omgang’ opgericht. Nu is er nog altijd een groep van ongeveer 7000 deelnemers die deelneemt aan de nachtelijke stille tocht.

Oudekerksplein

Wij lopen via het Rokin en de Warmoestraat door naar de Oude Kerk. Voor ons is dit een van de allerfijnste plekken van de stad: om te genieten van de lege kerk, van grootse hedendaagse kunst, van adembenemend mooie muziek, van af toe een dienst op zondag of gewoon om te kunnen zijn. En het is het oudste gebouw van de stad met een rijke bouwgeschiedenis. In de tweede helft van de 13de eeuw is de houten kapel vervangen door een stenen zaalkerk. Na 1300 bouwen de Amsterdammers de kerk verder uit in romaanse stijl en kan je de geschiedenis via de stenen, niet alleen in de nissen en kapellen, maar juist ook van de vloer aflezen. De grafstenen laten een grote variëteit aan mensen zien, die hier zijn begraven: regentenfamilies met namen als Bicker, Six, van Beuningen en De Vlaming van Oudtshoorn, de componist Jan Pieterszoon Sweelinck en Jacob Matroos Beeldsnijder, als enige gekleurde persoon, en Saskia van Uylenburgh, de vrouw van Rembrandt. Elk jaar valt de zon op 9 maart om precies acht over half negen in de ochtend op Saskia’s graf. Meer namen en stenen kan je online opzoeken via www.gravenopinternet.nl.

Onze koffie-tip is hier natuurlijk ook te vinden: de schenkerij die aan de kerk vast zit.

Oudezijds Voorburgwal 38-40

We naderen het eindpunt van deze wandeling en lopen naar een ander absoluut hoogtepunt in de binnenstad. De katholieke schuilkerk Ons’ Lieve Heer Op Solder, in 1662-63 gebouwd door de Duitse koopman Jan Hartman. Als gevolg van de Alteratie in 1578 wordt de katholieke mis, net zoals in de Heilige Stede, ook verboden in de Oude Kerk. De kerk wordt protestants en de katholieken moeten hun heil zoeken in huiskamers van geloofsgenoten en later in schuilkerken op zolders en in pakhuizen. Zolang er van buitenaf niets te zien is wat op een katholieke kerk lijkt, worden de schuilkerken gedoogd door het stadsbestuur.
Behalve de geschiedenis is het de moeite waard om de kleuren en stijlvolle inrichting van de schuilkerk te bewonderen. Na de restauratie en het kleurenonderzoek is er een beeldschoon ‘world-of-interiors’ gecreëerd.

Prins Hendrikkade 73

Mocht er nog energie in de benen zitten, dan sluiten we af bij de kerk om de hoek: de Basiliek van de Heilige Nicolaas. Als de katholieken in de 19de eeuw weer kerken mogen bouwen, verlaten ze hun oude schuilkerken. Zo wordt ook Ons’ Lieve Heer op Solder overbodig en wordt er een grote zichtbare kerk gebouwd op de kop van de Zeedijk, gewijd aan Sint Nicolaas, de patroonheilige van de Amsterdam. Ter ere van het 750 jaar bestaan van de stad Amsterdam is de basiliek in 2025 door paus Franciscus tot eerste kathedraal van Amsterdam benoemd.