De zwarte bediende van de koningin van Seba

In de entourage van de koningin is op de voorgrond een zwarte man zichtbaar. Hij houdt een voetenbankje (?) met daaroverheen een doek vast en kijkt als enige achterom. Het is een druk schouwspel. Het Bijbelverhaal (1 Koningen 10) over de koningin van Seba is afgebeeld op het rechter orgelluik dat Gerard de Lairesse (1641-1711) in 1686 schildert voor de Westerkerk. Of een bestaand persoon model heeft gestaan voor deze bediende is zeer de vraag. Het zal niet hebben gelegen aan de mogelijkheid: gedurende de zeventiende eeuw zijn er namelijk vele zwarte mensen - voor kortere of langere tijd - woonachtig in Amsterdam. De Lairesse zal dus niet onbekend zijn geweest met mensen van kleur.

Zwarte mensen in het Amsterdam van de zeventiende eeuw

Hoewel slavernij verboden is in de Republiek, is de praktijk toch iets anders. Vanaf het einde van de zestiende eeuw vestigen Sefardische Joden die uit Zuid-Europa zijn gevlucht zich in Amsterdam. Zij nemen regelmatig zwarte tot slaaf gemaakten mee (vaak ‘bedienden’ genoemd). Halverwege de zeventiende eeuw groeit het aantal zwarte mensen in de stad. Ze wonen vooral rondom de (tegenwoordige) Jodenbreestraat – de straat waar ook Rembrandt in die tijd woont. Er leven verschillende groepen zwarte mensen naast elkaar. Zo zijn er de zwarte ‘bedienden’, maar ook een groep Joden van gemengde afkomst die deel uitmaken van de Sefardische gemeenschap. Daarnaast is er een gemeenschap van (veelal) vrije zwarte vrouwen en mannen. De mannen in deze gemeenschap zijn overwegend in dienst als matroos bij de West Indische Compagnie (WIC) en de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC).

Stille getuigen

De meeste zwarte mensen die in de zeventiende eeuw in Amsterdam wonen zijn echter niet vrij. Aan het einde van de eeuw komen steeds meer plantagehouders en handelaren vanuit de kolonie Suriname voor kortere of langere tijd met hun ‘bediende(n)’ naar de stad.

Tegenwoordig zijn schilderijen, archiefstukken en graven de overgebleven stille getuigen van deze levens. Zo is op de Joodse begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel bijvoorbeeld de grafzerk te vinden van ‘de goede bediende Elieser’.

Elieser werd daar in 1629 begraven. Dit is bijzonder want zwarte mensen moesten in die tijd volgens de voorschriften buiten de Joodse begraafplaats worden begraven. Elk jaar komen voornamelijk Surninaamse Amsterdammers op Elieserdag (de laatste woensdag van juni) bijeen op de begraafplaats om Elieser en de slavernij te herdenken.

Laten we – net als de man op het orgelluik – achteromkijken en deze geschiedenis niet vergeten.