De vroege Armeense koopmansgemeenschap van Amsterdam

Armeniërs arriveerden voor het eerst in de Lage Landen in de twaalfde eeuw. Met een klein aantal kooplieden vestigden zij zich in gebieden die nu deel uitmaken van België en Nederland. Het duurde echter tot het einde van de zestiende eeuw voordat er voor het eerst Armeniërs werden gemeld in Amsterdam. In de zeventiende eeuw werd Amsterdam een belangrijk economisch centrum en een van de belangrijkste havensteden ter wereld. Armeense kooplieden, meestal middenklasse handelaren uit Nieuw Julfa, een voorstad van Isfahan in Iran, waren prominent aanwezig onder de internationale handelaren van de stad. Aan het eind van de zeventiende eeuw was deze kleine gemeenschap, met minder dan honderd inwoners, grotendeels geconcentreerd rond de Nieuwmarkt in het centrum van Amsterdam.

De Armeense drukkerij in Amsterdam en de eerste Armeense Bijbel

Omdat de Armeniërs in die tijd onder Ottomaanse en Perzische heersers leefden, was er nog geen onafhankelijke boekdrukkunst in Armenië ontwikkeld. Het eerste Armeenstalige boek, Urbatagirk of “Vrijdagboek”, werd in 1512 in Venetië gedrukt en uitgegeven. Nadat er in de zeventiende eeuw verschillende Armeense drukkerijen waren opgericht in Rome, Milaan en Parijs door kerkelijke vertegenwoordigers die door de Katholikos in Etchmiadzin naar Europa waren gestuurd, ontstond het idee om Armeense boeken te gaan drukken in Amsterdam. Amsterdam, en Nederland in het algemeen, was niet alleen een belangrijk handelscentrum, maar verving in de zeventiende en achttiende eeuw ook langzaam Italië als een van de belangrijkste plaatsen voor het drukken van boeken. Naast de nieuwste technologische ontwikkelingen bood Nederland, als land met een protestantse meerderheid in die tijd, meer vrijheid voor het drukken van kerkelijk materiaal dan Italië.

Een van deze kerkelijke vertegenwoordigers was Mattheos Tsaretsi, die in 1656 door katholikos Hakob IV naar Europa werd gestuurd om een drukkerij op te zetten en de eerste Armeense bijbel te drukken. Na een mislukte poging in Italië kwam hij aan in Amsterdam. Als onderdeel van een overeenkomst uit 1658 bestelde hij 170 blokstempels en 240 matrijzen voor kleine en grote Armeense letters bij Christoffel van Dyck, de beroemde snijder van drukkerij Elzevir. Daarnaast kocht Tsaretsi houtsneden van Bijbelse scènes van Christoffel van Sichem. In 1660 richtte Tsaretsi een van de oudste drukkerijen ter wereld op in Amsterdam en begon hij met het drukken van het boek Jezus, de Zoon, maar hij stierf voordat hij het werk had voltooid. Zijn werk werd overgenomen door zijn compagnon, de koopman Avetis Yerevantsi (Ghlichents). Omdat hij zowel voor zijn handelszaken als voor de drukkerij moest zorgen, nodigde hij zijn broer Voskan, bisschop van Goght'n en abt van het Sint-Sargisklooster, uit om hem bij te staan bij het drukwerk. Na hun aankomst in Nederland in 1664 verbeterden en voltooiden de broers de set letters die aanvankelijk door Tsaretsi waren gekocht en verzekerde Voskan zich kort daarna van de financiële middelen voor toekomstige drukwerken dankzij een netwerk van Armeense kooplieden.

In 1666, na het drukken van verschillende kleinere werken, waaronder een hymneboek, begon Voskan Yerevantsi, bijgestaan door een paar jongere metgezellen, met het drukken van het werk dat hem naar Amsterdam had gebracht - de eerste Armeenstalige bijbel. Het drukken werd voltooid op 13 oktober 1668. De tekst is gebaseerd op een manuscript uit 1295 voor de Armeense koning Hetum II van Cilicië. De eerste editie van de bijbel, met afmetingen van 21 x 26 cm, bevatte ongeveer 1.470 pagina's en 159 afbeeldingen. Veel delen van de tekst waren gedrukt in decoratieve letters in de vorm van vogels, konijnen en andere dieren. Daarnaast dienden de houtsneden van Christoffel van Sichem, eerder gebruikt in de rooms-katholieke Biblia Sacra uit 1657, voor de rijke illustratie van het boek. De Amsterdamse Bijbel in het Armeens werd uitgegeven in een oplage van 5000 exemplaren.

Van 1664 tot 1669 drukte Yerevantsi achttien kerkelijke en wereldlijke boeken in zijn volledig uitgeruste drukkerij. Vanwege financiële problemen werd de drukkerij al snel gesloten. In 1685 ging hij weer open en werkte daarna met tussenpozen tot 1718. De meeste materialen, zowel religieuze als wereldlijke boeken, uitgegeven door de Armeense drukkerij in Amsterdam werden geëxporteerd naar Turkije en Iran. Zij versterkten zo de transnationale banden tussen de verspreide leden van de Armeense gemeenschap. De Armeense Bijbel is sinds de oorspronkelijke versie in 1666 in tien edities verschenen. De meest recente uitgave werd in 1929 in Wenen gedrukt door de Mekhitaristische Paters.

De oprichting van de Armeense drukkerij in Amsterdam in de zeventiende eeuw, met als hoogtepunt de eerste druk van de Bijbel in de Armeense taal, legde een cruciale basis voor de toekomst van de Armeense kerkelijke drukkunst. Deze prestatie versterkte niet alleen de literaire traditie van de Armeense kerk, maar had ook een blijvende invloed op de transnationale Armeense gemeenschap van die tijd en op de toekomstige generaties. Als gevolg hiervan neemt Amsterdam een unieke en belangrijke plaats in de geschiedenis van de Armeense drukkunst en literatuur in.