Christendom ProtestantEen miniatuurappeltje als voorbeeld voor de grootste preekstoel van Amsterdam?
Locatie
Nieuwe Kerk
Dam 12
Type
Kerk
Religieuze gemeenschap
Protestantse Kerk Amsterdam (voorheen Nederlandse Hervormde Kerk)
Object
Preekstoel met de zeven werken van barmhartigheid
Maker en datering
Albert Jansz. Vinckenbrinck
1649-1664
Bezichtigen
In de kerk
Huidig interieur
Huidig exterieur
11 januari 1645 rond 12 uur in de middag. Het weer is ‘helder, kout en vriesend’ en het ‘wayde vry sterk uit den noordt-oosten’ als het flink mis gaat bij de Nieuwe Kerk van Amsterdam. Volgens de overlevering komt het door ‘verzuym en onvoorzichtigheydt van eenige lootgieters' - die onder het dak aan het werk waren en een vuurpot hebben laten branden - dat de kerk in de uren daarna bijna geheel in de as wordt gelegd.
Aan de kerkmeesters de taak om het interieur ‘dadelyk weder op te bouwen’. Ook de oude preekstoel is met de brand verloren gegaan. Daarom krijgt de Amsterdamse beeldsnijder Albert Jansz. Vinckenbrinck (1604-1665) de opdracht een kansel te maken. Het nieuwe exemplaar wordt maar liefst dertien meter hoog. Vinckenbrinck laat geen stukje hout onbenut, tot ver buiten Amsterdam verwerft hij bekendheid met de rijke iconografische voorstellingen op het klankbord, de Bijbelse scènes op het rugschot en de werken van barmhartigheid op de panelen van de kuip.
Kerkmeester
De kerkmeester heeft in de Protestantse Kerk de verantwoordelijkheid voor het beheer van de gebouwen, de betaalde en vrijwillige werkers in de kerk en het financieel beheer van de gemeente. Ook het beheren en bijhouden van het doopboek (verplicht), belijdenisboek (verplicht) en trouwboek (niet verplicht) horen bij de taken van een kerkmeester. Later wordt deze functie kerkvoogd en tegenwoordig kerkrentmeester genoemd.
Kansel
De kansel of preekstoel is een verhoogde plaats in een kerk van waaruit de geestelijk leider de gemeente toespreekt.
Het interieur van de Nieuwe Kerk na de brand van 1645.
Tot in de negentiende eeuw is een opmerkelijk klein kunstwerkje te zien op kermissen en markten. Het is tegen betaling te bekijken en er wordt voor geadverteerd in kranten. We hebben het over de ‘kunstappel’. Een miniatuurappeltje van nog geen twee Amsterdamse duimen groot, gemaakt door Vinckenbrinck. In de binnenzijde zijn op ingenieuze wijze de werken van barmhartigheid in hout uitgesneden, compleet met personages, gangen, trappen en kamertjes waarin de zeven werken volledig tot leven komen. Het heeft volgens de beschrijvingen zelfs een kerkzaal, met tussen de pilaren een lijkstatie, wapenschilden, heiligen en in het midden een beeld van Jezus.
Het interieur van de kerk in 1780, gezien in de richting van het koor. Links staat de imposante, 13 meter hoge, preekstoel. De zeven werken van barmhartigheid zijn uitgebeeld op de kuip.
In de boedelbeschrijving van Vinckenbrinck komen we deze ‘appel ende daerin gesneden de seven wercken van barmharticheijt’ al tegen. Waarschijnlijk staat het in zijn atelier als voorbeeld voor potentiële klanten. Is het dit befaamde kunstappeltje dat de kerkmeesters doet besluiten de werken van barmhartigheid te kiezen als ontwerp voor de nieuwe preekstoel? De overeenkomsten tussen het appeltje en de kansel zijn opvallend groot. Alleen het beeld van Jezus komen we niet tegen. Voor de calvinistische kerkbestuurders waarschijnlijk toch een stap te ver.
'Ik ben krank geweest en gij hebt Mij bezocht' (Mattheüs 25:35-36 Statenvertaling 1977). Het bezoeken van de zieken is een van de zeven werken van barmhartigheid, zoals beschreven in het Nieuwe Testament.
Celine Oldenhage
Archivaris Waalse Gemeente Amsterdam
Laatst bewerkt
26 oktober 2025
Preekstoel met klankbord, Albert Jansz. Vinckenbrinck, 1649-1664, hout, 9 x 7 m. Nieuwe Kerk, Protestantse Kerk Amsterdam. Foto Robert Westera.
Interieur en exterieur: foto Robert Westera.
De Nieuwe Kerk tot Amsterdam van binnen na den brant 1645, Abraham Rademaker, 1645, gravure. Stadsarchief Amsterdam.
Interieur van de Nieuwe Kerk gezien naar het koor en links de preekstoel van Albert Vinckenbrinck, Herman Schouten, 1780, gravure. Stadsarchief Amsterdam.
De zieken bezoeken, Albert Jansz. Vinckenbrinck, 1649-1664, paneel aan de kuip van de preekstoek, hout. Nieuwe Kerk, Protestantse Kerk Amsterdam. Foto Pieter-Jan van Giersbergen.
Archief van de Notarissen ter Standplaats Amsterdam: boedel van wijlen Albert Vinckenbrinck en Geertruijd Collaeer, 5075, Stadsarchief Amsterdam.
Bruil, R., Beeltsnyder Albert Jansz. Vinckenbrinck (Amsterdam, 2020).
Eijkelboom, G. en G. van Tussenbroek eds., De Nieuwe Kerk van Amsterdam, Amstelodamum (Jaarboek 115) 2023.
Kramm, C., De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, van den vroegsten tot op onzen tijd (1857).
Lamberts, G., De brand der Nieuwe Kerk te Amsterdam, den 11den januarij, 1645, historisch herdacht (Amsterdam 1845).
Spaarndam, V.C. te, Beschrijving van eenen kunstappel te Spaarndam (Amsterdam 1835).
