De Lammerenkrijgh en de hoop op hereniging

Onenigheid over de aard en rol van geloofsbelijdenissen leidt tot een fel intern mennonitisch conflict dat bekendstaat als de “Lammerenkrijgh.” Een groep, geïnspireerd door de Collegiant en doopsgezinde predikant Galenus Abrahamsz. de Haan, beschouwt geloofsbelijdenissen als flexibele, contextgebonden documenten. De strengere factie ziet ze daarentegen als bindende uitingen van geloofsopvattingen. In de Kerk bij ’t Lam in Amsterdam loopt de spanning zo hoog op dat de stedelijke magistraat moet ingrijpen en bemiddelen.

Op 22 juni 1664 vindt er een formele scheuring plaats. De orthodoxe groep — ongeveer 500 van de 2.000 leden — begint dan bijeen te komen in een pakhuis in de Oude Teertuinen. Zij kopen vervolgens een voormalige tweelaagse brouwerij aan het Singel. Vanwege de zon op de gevel wordt de kerk de Zon genoemd en worden de gelovigen daar Zonisten genoemd. Zij die bij de Kerk bij ’t Lam blijven, worden Lamisten genoemd. Doopsgezinde gemeenten elders in de Republiek volgen dit voorbeeld en sluiten zich aan bij óf de Lamisten óf de Zonisten, afhankelijk van hun positie in dit debat.

Deze prent van een Avondmaalsviering in de Zon is één van een aantal afbeeldingen van doopsgezinde kerkdiensten die Hendrik de Winter, zelf Zonist, heeft gemaakt voor een uitgebreide nieuwe uitgave van Hermannus Schijns boek over de geschiedenis van de Doopsgezinden. Schijn, arts, schrijver en predikant, is een overtuigd Zonist en dient als ouderling bij de Zon van 1690 tot zijn dood in 1727. Toch verlangt hij naar een hereniging van de verdeelde beweging. Daarom publiceert hij in 1723 zijn Ontwerp tot vereeniging der doopsgezinde Christenen.

Geleidelijk worden de verschillen tussen Lamisten en Zonisten minder uitgesproken. Het aantal gemeenteleden neemt af en financiële zorgen (waaronder de angst dat grote leningen aan het Huis van Oranje waarschijnlijk niet zullen worden terugbetaald) maakten een hereniging logisch. Hoewel Schijn dit niet meer meemaakt, herenigen de Lamisten en Zonisten van Amsterdam zich in 1801. Op nationaal niveau verenigen bijna alle doopsgezinde groepen zich in 1811 tot de Algemene Doopsgezinde Sociëteit.

Na de fusie wordt het Zon-gebouw verkocht aan de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, die het tot 1823 gebruikt als Amsterdams filiaal. Het orgel uit 1786 wordt eerst naar de doopsgezinde kerk De Toren verplaatst en daarna verkocht aan de doopsgezinde kerk in Leeuwarden, waar het zich nog steeds bevindt. Het gebouw wordt in 1856 grondig verbouwd naar een neo-renaissancistisch ontwerp van W.A. Froger. Later, doet het dienst als veilinghuis tot 1988. Toch herinnert nog steeds een zon op de gevel aan het verleden van het gebouw. Aan de achterkant bevinden zich nog de grote ramen uit de tijd dat het gebouw als schuilkerk fungeerde, en binnen zijn enkele van de massieve houten kolommen die de balkontribunes droegen nog altijd zichtbaar.